De democratische controle op geheime diensten moet dringend verbeterd worden en de internationale samenwerking tussen geheime diensten moet worden gereguleerd. Dat schrijft Thomas Hammarberg, mensenrechtencommissaris van de Raad van Europa, in een begin november gepubliceerd standpunt.
“De voorbije jaren is er een dramatische toename in de informatie die wordt uitgewisseld tussen geheime diensten. De bestaande controlesystemen hebben maar weinig nut als ook die uitwisseling niet onderzocht wordt”, aldus Hammarberg. De Zweed wijst erop dat geheime diensten op grote schaal samenwerken, maar dat zo‘n samenwerking tussen de nationale controlecomités ontbreekt.
Hammarberg verwijst naar de uitwassen van de wereldwijde strijd tegen terrorisme sinds 2001. “Terwijl meer en meer gedetailleerde en choquerende informatie langzaam naar buiten komt over systematische foltering, geheime opsluiting en andere ernstige mensenrechtenschendingen, lijken politieke overheden weifelend om de feiten onder ogen te zien”.
Heel wat huidige maatregelen tegen terrorisme zijn volgens Hammarberg illegaal en zelfs contraproductief. Dat is ook de conclusie van een internationaal panel van magistraten en advocaten samengeroepen door de Internationale Commissie van Juristen (zie het rapport Assessing Damage, Urging Action van februari 2009).
Om misbruiken door geheime diensten tegen te gaan, pleit Hammarberg voor betere controle. “Ik ben er sterk van overtuigd dat meerdere lidstaten van de Raad van Europa de democratische controle van hun geheime diensten moeten verbeteren. Er bestaan goede voorbeelden: het Noors parlementair controlecomité bijvoorbeeld heeft de middelen om alle dossiers en archieven te inspecteren en lijkt ook actief de communicatie met andere geheime diensten te controleren”.
“Er zijn echter andere landen waar de controlecomités maar weinig toegang lijken te hebben tot gevoelige informatie”, schrijft Hammerberg en verwijst daarbij naar recente cases in Zweden en Groot-Brittannië. In het Verenigd Koninkrijk probeerde de overheid te verhinderen dat de High Court een centraal document vrijgaf dat een licht zou kunnen werpen op het soort samenwerking tussen geheime diensten in het geval van foltering. Ze argumenteerde dat de Amerikaanse overheid daarop negatief zou reageren.
Dezelfde argumentatie wordt door andere regeringen in gelijkwaardige situaties gebruikt. Volgens Hammarberg is er een onmiskenbaar gevaar dat het argument van goede relaties onderhouden met een geheime dienst in een ander land als excuus gebruikt kan worden om illegale handelingen te verdoezelen. Bovendien is er het risico dat informatie die tussen geheime diensten wordt uitgewisseld inaccuraat is maar toch tot actie leidt.
Hammarberg pleit ervoor om zowel het versturen als ontvangen van gegevens te reguleren via expliciete overeenkomsten tussen de betrokken partijen (geheime diensten). Dit zou wettelijk moeten vastgelegd worden, zoals in Nederland het geval is. In die overeenkomsten moeten mensenrechtenwaarborgen opgenomen worden, en ze moeten voorgelegd worden aan het controlecomité in kwestie.
Eind september publiceerde de Nederlandse Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten –de tegenhanger van het Belgische Comité I– het Toezichtsrapport inzake de samenwerking van de AIVD met buitenlandse inlichtingen- en/of veiligheidsdiensten. Daaruit blijkt onder meer dat de Nederlandse geheime diensten een gedragscode hanteren voor medewerkers van buitenlandse geheime diensten die in Nederland zijn gestationeerd. Voorts zijn er criteria om met buitenlandse zusterdiensten samen te werken, waaronder democratische inbedding‘ en respect voor mensenrechten. De Commissie van Toezicht is van oordeel dat de AIVD de grootst mogelijke terughoudendheid dient te betrachten in de samenwerking met diensten van landen waar nauwelijks tot geen democratische traditie bestaat en waar (structureel) mensenrechten worden geschonden, besluit de Commissie in haar aanbevelingen.
Het integrale standpunt van Hammarberg is na te lezen op www.commissioner.coe.int
Het Toezichtsrapport van de Commissie van Toezicht betreffende de inlichtingen- en veiligheidsdiensten is te lezen op: www.ctivd.nl
Overgenomen uit de Fringe Intelligence, nr 190, november 2009
